Historiku

Historia e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës i shpreh zhvillimet e tërë­sishme ndër shqiptarë në gjysmën e dytë të sh. 20. Derisa në Shqipëri themelimi i një insti­tucioni të këtij lloji të shkencës qe shtruar qysh para Luftës II Botërore, madje qenë ndërmarrë hapa, që u ndërprenë gjatë Luftës, dhe rifilluan pastaj, por arritën të përligjeshin vetëm pas gjallërimit të një jete universitare prej disa dekadash më 1972, në Kosovë ideja e tillë ka një histori tjetër. 

Në vitet ’50 të sh. 20 në Kosovë nisi të shtro­hej nevoja për studime dhe hulumtime shkencore të organizuara të nivelit më të lartë, kështu që më 1953 u themelua Instituti Albanologjik, i cili, në rrethanat e atëhershme të trysnisë së egër ndaj shqiptarëve arriti të vepronte vetëm deri më 1955, kur pushteti e mbylli me pretekstin e shpjeguar mirë nga udhëhe­qësi partiak i Kosovës Dušan Mugoša në një mble­dh­je të atëhershme: “Atë institut ne e kemi formuar në kohën e tensionit informbyroist, ndër të tjera që t’i kundërvihemi propagandës së tyre [të Shqipërisë], kurse sot ai nuk është i nevojshëm si i tillë. Sepse ne shumicën e gjërave të fushave, të cilat i studion Insti­tuti, mund t’i marrim drejtpërdrejt nga Shqipëria kur të duam”. Megjithatë, kjo logjikë nuk mundi të mby­ll­te çdo shteg. Kështu, më 1958 u themelua Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë, fill pastaj që nga viti 1960 Fakulteti Juridik-Ekonomik dhe Fakulteti Fi­lozofik, si filiala të Universitetit të Beogradit dhe me më­sim­dhënie serbokroatisht. Fakti që këto institucione e zhvi­llonin veprimtarinë e tyre në mjedis kosovar krijoi mun­dësinë që një numër gjithnjë e më i madh i të rinjve shqip­tarë të inkuadrohej në këto veprimtari dhe me rastin e ndryshimit të parë të klimës politike në vend më 1966 të delte me kërkesa normale për mësimdhënie në gjuhën shqipe dhe zgjerim të rrjetit të institucioneve universitare sipas përmasave të vendit. Kjo solli me vete dhe hapë­sirën për zhvillimin e veprimtarive shkencore-hulumtue­se në këtë mjedis dhe në gjuhën shqipe. Më 1967 u the­me­lua sërish Instituti Albanologjik, u intensifikua puna në Institutin e Historisë dhe në institucionet e tjera shken­core-kulturore si Muzeu i Kosovës, Arkivi, etj. Në bër­thamat universitare të studimeve në fushat e shkencave të natyrës dhe teknike tashmë ekzistonte një interes dhe veprimtari hulumtuese-shkencore, ndërsa fryma e re dhe entuziazmi i dhanë krih shprehjes së nevojave jo vetëm për zgjerim të tyre, po edhe për botim të rezultateve të kë­saj pune. Kështu iu dha një shtysë revistave të specia­lizuara në fusha të dijes, si Gjurmime albanologjike (në fillim, 1962-1968, në Fakultetin e Filozofisë, Dega e Gju­hës Shqipe, më vonë në Institutin Albanologjik), ndërsa një vend me peshë në këtë hapësirë e zunë dhe nis­mat e studentëve, si ajo me revistën shkencore Dituria (1971), ndërsa po vazhdonte botimi i intensifikuar i revistës me spektër më të gjerë Përparimi (nga 1955). 

Zgjerimi i rrjetit të fakulteteve dhe të katedrave bre­n­da tyre, themelimi i Fakultetit të Mjekësisë dhe i Fakultetit Teknik, rezultuan me themelimin e Universi­tetit të Prishtinës, në kuadër të të cilit u arrit një shkallë e lartë e veprimtarive universitare dhe shkencore-hulum­tuese, ndërsa zhvillimet në fushën e ekonomisë, sidomos në kuadër të komplekseve Trepça, Elektroekonomia e Kosovës, Kombinati Agroindustrial, sistemi bankar, etj. i dhanë një përshpejtim plotësues kësaj veprimtarie të gjithmbarshme. Kështu, ekonomia jo e fuqishme, por në rritje, bëhej gjithnjë e më shumë mbështetje për zgjerimin e potencialit shkencor-hulumtues, i cili më vonë do të bëhej bartës i zhvillimeve të përgjithshme në vend. Të gji­tha kë­to mbështeteshin nga një buxhet i veçantë për veprim­tarinë shkencore. 

Në fillim të viteve ’70, fare natyrshëm dhe para­lelisht me kërkesat për mëvetësimin e Kosovës në rrafsh të barabartë me njësitë e tjera federale të Jugosllavisë, u shtrua nevoja për krijimin e institucionit më të lartë të shkencës dhe të arteve. Në përgjigje të kërkesave të tilla Kuvendi i Kosovës më 1974 ngriti Komisionin Amë për themelimin e Shoqatës së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Brenda muajit tetor 1975 Komisioni zgjodhi 11 anëtarë të rregullt dhe 2 anëtarë korrespondentë të Sho­qatës. Shoqata u transformua në Akademi të Shkencave dhe të Arteve të Kosovës përmes Ligjit mbi Themelimin e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës të nxjerrë nga Kuvendi i Kosovës i datës 18 prill 1978.

Në fillim veprimtarinë e saj ASHAK duhej ta zhvillonte në një bashkërenditje me universitetin në rritje, brenda të cilit vepronin institute e bërthama shkencore dhe hulumtuese në Fakultetin Filozofik/ më vonë të Shkencave të Natyrës, në Fakultetin e Mjekësisë, në Fakultetin Teknik, në Fakultetin Eko­no­mik, në Fakultetin Filozofik, me institutet e pava­rura nga Universiteti dhe nga Akademia – Instituti Albanologjik, Instituti i Historisë, Instituti Hidrome­teorologjik, pastaj institutet që vepronin në kuadër/ ose të lidhura me kapacitetet industriale të Kosovës, si Instituti Teknologjik që vepronte në kuadër të Kom­binatit Trepça, Instituti i Hulumtimeve që vep­ronte në kuadër të Elektroekonomisë, Instituti Agro­teknologjik në Pejë i lidhur me agroekonominë, dhe të institucioneve të tjera me interes në fushat e shkencës, të arteve dhe të kulturës. ASHAK qysh në fillim duhej ta formësonte veprimtarinë e vet si insti­tucioni më i lartë i shkencave dhe i arteve dhe të merrte role të rëndësishme në fushat e shkencave dhe të arteve në suaza të organizimit shtetëror të Kosovës brenda Federatës së Jugosllavisë. Ajo po ashtu duhej ta harmonizonte punën me Unionin e Akademive të Shkencave dhe të Arteve të Jugo­sllavisë, ku bënte pjesë si anëtare e barabartë dhe në një mandat (1985-1987) qe Kryesuese e Unionit dhe qendër e selisë së tij. Përmes atij Unioni ASHAK e zhvillonte dhe veprimtarinë ndërkombëtare.

ASHAK në atë kohë kishte tri Seksione: 1. Sek­sionin e Shkencave Shoqërore, 2. Seksionin e Shken­cave të Natyrës dhe 3. Seksionin e Gjuhësisë, të Letër­sisë dhe të Arteve. Më 1985 Kuvendi i ASHAK mori vendim për themelimin e Arkivit të Akademisë e të Institutit të Arkeologjisë dhe të Etnografisë. Arkivi dhe Biblioteka, që ishin funksionalizuar, u shkatërruan pas ndërhyrjes së policisë serbe në selinë e Akademisë më 1994, çka pamundësoi punën e saj më tej në atë godinë. Instituti i Arkeologjisë dhe i Etnografisë nuk arriti të the­melohej për shkak të trysnive politike dhe tenden­cave drejt rrëgjimit të Akademisë pas vitit 1985 dhe për arsye edhe buxhetore më vonë.

Më 1976 Shoqata e Shkencave dhe e Arteve e Ko­sovës nisi botimet e para periodike: Vjetari-Go­dišnjak, që me këtë titull do të vazhdojë të dalë deri më 1991, kur duhet të jetë botuar vëllimi 11-12, të cilin nuk patëm mundësi ta shihnim; dhe në kuadër të Seksionit të Shkencave të Natyrës: Acta biologic et medicinae experimentalis (këtë bashkë me Shoqatën për Biologji dhe Mjekësi Eksperimentale të Kosovës), që do të vazhdojë të dalë me rregull deri më 1989. Në vitin 1977 Shoqata e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës arriti të botonte dhe një Libër shënues – Spomenica. Në vitin 1978 Seksioni i Shkencave të Natyrës nxori botimin e parë të veçantë – Lj. Rakic: Regulacioni sistemi pona­šanja. Po atë vit Shoqata u shndërrua në Akademi. 

Në vitin 1979 Akademia vazhdoi botimin e vep­ra­ve të veçanta. Të tri seksionet nxorën nga një botim: vëllimin me studime të R. Qosjes Prej tipologjisë deri te periodizimi shqip (bashkë me Institutin Albanolo­gjik, Se­k­sioni i Gjuhësisë, i Letërsisë dhe i Arteve), vëlli­min Ti­to për Kosovën, Kosova për Titon, shqip e serbo­kro­­atisht dhe vëllimin e përbashkët Bron­hijalni reakti­bi­litet, ser­bo­kroatisht (Seksioni i Shkenca­ve të Natyrës autorët). Sek­sioni i Shkencave Shoqërore botoi dhe mo­no­grafinë e J. Redžepagic-it Pedagoška mi­sao Sve­to­zara Markovica, por bashkë me/ dhe në kuadër të boti­meve të veçanta të Akademisë Serbe të Shkencave dhe të Arteve. Në vitin 1980 Seksioni i Shke­n­­cave Shoqë­ro­re nisi botimin e përkohshëm Studi­me-Studije, libri 1, ndërsa dy librat e tjerë u botuan respektivisht më 1983 dhe më 1988. Më 1980 nisi dhe botimi i serisë Kërkime – Istraživanja të Seksionit të Shkencave të Natyrës, që do të vazhdojë të dalë më 1984 (libri 2), 1985 (libri 3) dhe 1986 (libri 4). Seskioni i Gjuhësisë, i Letërsisë dhe i Arteve atë vit botoi monografinë e B. Bokshit Rruga e formimit të fleksionit të sotëm no­minal të shqipes dhe të V. Filipovic-it Umetnost Veljka Petrovica.

Në vitin 1981 Seksioni i Shkencave Shoqërore nisi botimin Kërkime-Istraživanja, prej të cilit dolën vetëm 2 vëllime atë vit, ndërsa ASHAK përgatiti për shtyp materialet e Konferencës shkencore për 100-vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në dy vëlli­me, që arriti të botohej vetëm më 1990. Më 1982 ky Sek­sion dhe Seksioni i Gjuhësisë, i Letërsisë dhe i Arte­ve botuan nga një vepër të veçantë të autorëve G. Zajmi dhe I. Ajeti në gjuhën serbokroate. 

Më 1983 vetëm Seksioni i Gjuhësisë, i Letërsisë dhe i Arteve arriti të botonte një vepër të veçantë – Književni ogledi i studije të V. Vukovic. Në vitin 1984 Seksioni i Shkencave Shoqërore arriti të botonte veprat e M. Krasniqit – Lugu i Baranit, shqip, të A. Hadrit – Ali Keljmendi, serbokroatisht, dhe vëllimin e përbash­kët – Aktualiteti dhe rëndësia e mendimit dhe vep­rim­tarisë praktike të Marksit, shqip e serbo-kroatisht, ndërsa Seksioni i Gjuhësisë, i Letërsisë dhe i Arteve veprën e V. Bovan, Srpske narodne umotvorine sa Kosova, serbo­kroatisht. 

Më 1985 seksionet nuk botuan asnjë vepër e ve­çantë, ndërsa ASHAK botoi librin ASHAK-ANUK 1975-1985. Në vitin 1986 u botuan 3 vepra të veçanta serbokroatisht: J. Redžepagic: Od gradjanske do mar­k­sistièko-lenjinistièke pedagogije, D. Bajraktarevic: Istorijski razvoj kosovsko-metohijskih govora dhe M. Haxhiu & V. Morcic-Piperski: Centralni hemo­sen­­zorni sistem i respirativna aktivnost. 

Po kështu më 1987 Seksioni i Shkencave Shoqë­rore arriti të botonte veprën kolektive monografike Ru­gova. Vitin 1988 e karakterizoi e njëjta frymë. U botuan veprat kolektive Život i delo Vuka Karadzica (serbo­kroatisht) dhe Efikasiteti i zhvillimit të viseve më pak të zhvilluara të Jugosllavisë (serbokroatisht e shqip) dhe vepra e D. Pejèinovic-it: Ekološka studija korov­ske vegetacije Kosova, ndërsa në vitin 1989 nuk doli asnjë botim i veçantë. 

Në të vërtetë, tendencat e tilla të mbushjes së veprimtarisë së kësaj akademie me botime më shpesh serbokroatisht apo në të dy gjuhët erdhën e u forcuan drejt mbytjes së plotë të veprimtarisë botuese të insti­tucionit më të lartë të shkencave dhe të arteve në Ko­sovë. Më 1989 filloi faza e përgjithshme e përshka­llë­zimit të trysnisë dhe agresionit të institucioneve shte­të­rore të Serbisë ndaj institucionneve të Kosovës. Duke përdorur dhe mekanizmat jugosllavë të detyrimit, Serbia aneksoi Kosovën dhe nisi procesin e reduktimit drastik apo të shuarjes së të gjitha institucioneve që shënonin mëvetësinë dhe shtetësinë e Kosovës, të institucioneve që vepronin drejtpërsëdrejti për emancipimin, eduki­min dhe përgatitjen e popullatës për zhvillim të mëtejmë. Në këtë proces u godit së pari Universiteti i Prishtinës, në të cilin më 1991 u pamundësua mësimdhënia në gjuhën shqipe dhe u nxorën nga puna 840 profesorë dhe arsim­tarë në një muaj. Një numër i mirë i akademikëve, inte­lek­tualëve, profesorëve të universitetit, studiuesve, shkri­m­tarëve, gazetarëve dhe veprimtarëve të tjerë të kulturës e të dijes nuk u pajtua me gjendjen dhe u vu në rrjedhën e rezistencës në format më të ndryshme. 

Qysh në diskutimet për ndryshimet kushtetuese të vitit 1989 Kuvendi i ASHAK-ut doli me angazhimet publike së pari me Deklaratën Kushtetuese, pastaj me angazhimet dhe veprimtaritë e tjera në favor të mbroj­tjes së të drejtave që po shkileshin në mënyrë drastike. Përveç angazhimit bashkë me mekanizmat e tjerë të rezistencës në drejtim të organizimit të Referendumit për pavarësi, në drejtim të organizimit e të hartimit të do­ku­menteve themelore për shpalljen e pavarësisë së Koso­vës, ASHAK në atë kohë zhvilloi dhe veprimtari shken­core në dobi të afirmimit të çështjes së drejtë, sido­mos me simpoziumet e mëdha shkencore me karak­ter ndër­kombëtar – Shqiptarët dhe Evropa në Prish­tinë (për botimin e ma­­te­rialeve të tij ishte ngarkuar si editor akademik R. Qosja, por nuk dihet pse nuk u botuan) dhe Çështja shqiptare bashkë me Akademinë e Shqipërisë në Tiranë (u botuan nga Instituti i Historisë), dy simpo­ziu­met për Gjenocidin serb në Ko­sovë, sim­poziumet për Statusin e Kosovës, më vonë Strategjia e zhvillimit ekonomik të Kosovës, ashtu si dhe një varg takimesh e konferencash për fusha të ndry­shme të dijes, materialet e të cilave janë botuar.

Kështu më 1990 Akademia botoi vetëm veprën e Z. Grudës Panamski kanal (serbokroatisht) dhe ribotoi veprën e Gj. Fishtës Anzat e Parnasit, ndërsa më 1991 vetëm veprën e D. Petrovic-it: Književni rad Gligorija Camblaka u Srbiji. Pastaj vijuan dy vjet pa asnjë botim.

Më 1992 Kuvendi i Serbisë, përmes Ligjit për Akademinë Serbe të Shkencave dhe të Arteve, e shpalli të mbyllur ASHAK-un dhe urdhëroi që pasuria e Aka­demisë të merrej nga establishmenti ekzekutiv i ins­taluar i Kosovës. Anëtarët e ASHAK-ut nuk e përfillën atë vendim dhe, në vijim të një deklarimi me shkrim, vazh­duan punën e tyre. Më 1994 policia serbe mbylli godinën e ASHAK-ut, përzuri prej andej akade­mikët dhe e përdori pastaj atë për destinacion tjetër. ASHAK u detyrua që veprimtarinë e vet ta zhvillonte në një shtëpi që ia kishte dhënë në dispozicion pa kun­dërshpërblim profesori i universitetit dr. Hamdi Syla në lagjen Ulpi­ana në Prishtinë. 

Kjo qe fazë e re e veprimtarisë së Akademisë në rrethana skajshmërisht të vështira. ASHAK nuk u pajtua me ndalimin e botimeve shkencore dhe as me pushimin e kontakteve ndërkombëtare dhe si rrugë të mbijetesës e të rezistencës zgjodhi zgjerimin e veprirmtarisë. Në atë kohë në Kosovë vepronin vetëm pak anëtarë të ASHAK-ut – mjekët M. Haxhiu, O. Imami, studiuesi i fushave të bujqësisë R. Bakalli, kishin mërguar në Amerikë, historiani Z. Mirdita në Zagreb, disa nuk ishin më në këtë jetë. Zgjedhjet e fundit të vitit 1993 sollën mundësinë që në vitin 1994 të niste ringjallja e Akademisë. Në vitet 1990-93 ASHAK-u kishte botuar vetëm doktoratën e D. Petrovic-it Književni rad Gligorija Camblaka u Srbiji më 1991. Menjëherë më 1994 u botuan veprat e I. Ajetit, Shqiptarët dhe gjuha e tyre dhe G. Zajmit Dimensions of the Question of Kosova in the Balkans, po më 1994 u krijua Seksioni i Arteve i veçantë nga Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, u themelua revista për shkencat shoqërore e filologjike Studime. Megjithë vësh­tirësitë materiale-teknike, por edhe të tjera, pas kontakteve me autorë të mundshëm dhe pas komuni­kimit dhe me studiues jashtë Kosovës, të cilët e respektonin vull­netin tonë, ia dolëm ta nxirr­nim numrin 1 me të gjitha kriteret për një revistë të këtij lloji, me rezymetë në gjuhët me qarkullim të gjerë; me platformën dhe me kontu­rat e krijuara revista vazh­don të dalë me rregull deri në ditët tona dhe boton edhe në gjuhët me qarkullim ndër­kombëtar. 

Vitet 1995-1996 shënojnë rritjen në drejtim të kësaj kthese për mbarë në botimet dhe veprimtarinë e ASHAK-ut. Seskioni i Gjuhësisë dhe i Letër­sisë botoi librin përkujtimor për E. Mekulin dhe nisi se­rinë e veprave të albanologëve të shquar të traditës me vëllimin I të Veprave të S. Rizës, ndërsa Seksioni i Shkencave Shoqërore botoi veprën kolektive Gjenocidi dhe aktet gjenocidale të pushtetit serb ndaj shqipta­rëve nga Kriza lindore e këndej dhe veprën e J. Rexhepagiqit: Sami Frashëri dhe Pedagogjia e Rilin­djes kombëtare. Seksioni i Shken­cave të Natyrës e ri­nisi ciklin e botimeve të veçanta me veprat kolektive: Shqyrtim multidisiplinor i mundësive zhvillimore të Kosovës. Këto zgjeri­me shkojnë paralelisht me rritjen e numrit të anëtarëve të ASHAK. 

Në vitet 1997 dhe 1998 u çuan më tej nismat e mëparme. Vazhdoi botimi i Studime dhe nisi botimi i re­vistës Kërkime (shkencat e natyrës), që vijon me rregull edhe sot; u botua vëllimi 2 i Veprave të S. Rizës, vëllimi 1 i Veprave të I. Ajetit dhe të G. Zajmit, opera Goca e Kaçanikut e R. Dhomit, vëllimet 2 dhe 3 të Veprave të I. Ajetit, monografia e B. Bokshit Pjesorja e shqipes, materialet e konferencës Letërsia shqipe dhe gjuha letrare  dhe në Seksionin e Shkencave të Natyrës veprat e N. Dacit Kimia organike eksperi­mentale (bashkë me Librin Shkollor) dhe Kimia e mjedisit. 

Zgjerimi i rezistencës së armatosur ndaj pushtimit serb më 1998 dhe lufta e vitit 1999 zvogëluan përko­hësisht punën e ASHAK, por anëtarët e saj qenë aktivë me veprimtari. Arriti të botohej numri i ri i Kërkime dhe monografia e M. Dushit Sistemet ciklike të transportit.

Faza e re në jetën e ASHAK filloi pas Luftës së vitit 1999, pas kthimit të popullatës se dëbuar në rretha­na të rrënimit të tërësishëm të vendit. ASHAK u kthye në selinë e saj dhe vazhdoi punën me intensitet më të madh. Pos revistave, në vitin 2000 u nxorën dhe bo­timet e veçanta: L. Gjergji: Nëna e Dashurisë (Krye­sia), Naim Frashëri – 100 vjet pas, D. Rozhaja: Fiziologjia kraha­suese (SSHN) dhe H. Muharremi: Muslim Mulliqi (SA). Këto rrjedha vijnë e shtohen në vitin 2001 me boti­met e Ajetit, Zajmit, Gjerqekut, Dhomit, Ballatës, Ferrit dhe me botimet kolektive, ashtu si më 2002 me veprat e Rizës, Ajetit, Dacit, Dushit, Gashit-Spahos, Dhomit etj. Në këtë periudhë pati dhe diskutime brenda Akademisë për të ardhmen e saj. Një anëtar e shtroi kërkesën për mundësinë dhe modalitetet e shkrirjes me Akademinë e Shqipërisë, por Kuvendi nuk i pranoi sugjerimet e tilla si të frytshme. Puna vijoi me përq    ëndruime në aspektet e mundshme në rrethanat e mungesave të mjedisit dhe të buxhetit të reduktuar, pra kryesisht në botimet. 

Në vitin 2003 botohen veprat e Pedersenit, Zajmit e Hadrit dhe monografitë e M. Berishës e S. Hamitit. Tani nis për herë të parë veprimtaria në hartimin e fja­lorëve terminologjikë, këtë radhë botohet Fjalori i em­ra­ve të bimëve dhe Fjalori i terminologjisë së bo­ta­nikës, të dy bashkë me ASHSH në një vëllim shumë të gjerë dhe në disa gjuhë. Në vitin 2003 rifilloi botimi i Vjetarit të ASHAK për vitet e mbetura, për të vazhduar me rregull. Viti 2004 shënon një cilësi të re në botimet e veçanta me veprat e B. Bokshit, E. Berishës, P. Nushit, u vazhdua seria Vepra të Zajmit, Rizës, Cimochowski-t (shqip), Pedersen-it (shqip), ndër­sa si botim kolektiv doli vetëm Kosova dhe statusi i saj i ardhshëm – aspekte e këndkun­drime, Statusi i ardh­shëm i Kosovës, ku përfshiheshin materialet e tubimeve shkencore me këto tema. Po atë vit u botua vepra e rën­dësishme (mbi 800 faqe) e albano­logut gjerman W. Fiedler për sistemin fol­jor në gjuhën e “Mesharit” të Gjon Buzukut në gjuhën gjermane, që mund të konsiderohet një ndërmarrje e veçantë për albanistikën.

Në vitin 2005 ASHAK arriti rekordin e saj të de­ri­sotëm me botimet. Përveç revistave, që dolën me rre­gull, në Seksionin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë botoi ve­p­­rat e: B. Bokshit, A. Aliut, R. Ismajlit, S. Hamitit, har­toi dhe botoi fjalorin e gjerë të terminologjisë së infor­matikës me autorët  N. Caka & A. Dika & S. Rodiqi, veprën ko­lektive Rrjedhat e letërsisë bashkëkohore shqiptare; në Seksionin e Shkencave Shoqërore veprat e H. Islamit, M. Kullashit, E. Stavilecit, M. Krasniqit, J. Rexhepagiqit; në Seksionin e Shkencave të Natyrës ve­p­rat e M. Dushit e L. Susurit; në Seksionin e Arteve veprat e R. Dhomit, T. Emrës, dhe në Kryesi veprat: 30 vjet të ASHAK, Artistët akademikë, Aktet e Ku­vendit të Kosovës, Kosova shtet i pavarur dhe sovran.

Vitet në vijim po ashtu kanë shënuar rritje të sa­sisë dhe të cilësisë së botimeve të Akademisë, qoftë në saje të ndërmarrjeve të veçanta botuese, qoftë edhe falë konferencave e tubimeve shkencore të mbajtura ndër­kohë, materialet e të cilave duheshin botuar. Revis­tat tashmë janë vënë në rend të botimit brenda vitit, ndër­sa materialet e konferencave dhe të tubimeve shken­­core po ashtu shpejt pas mbajtjes së tubimit. Në vitin 2006 Sek­sioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë botoi 3 vepra të natyrës filologjike-kritike: Poezitë e P. Budit (R. Ismajli), mono­grafinë për Gj. Nikollë Kazazin bash­kë me botimin kritik të Doktrinës së tij (B. Demiraj), veprën e G. Darës I Riu (Sh. Demiraj), pastaj vëllimin e I. Ajetit, Për të vër­tetën shkencore dhe kola­nën me poezi të përzgje­dhura të shoqëruara me Para­thënie e shënime të poetëve anëtarë të Akademisë – E. Mekuli, E. Gjerqeku, B. Bokshi, A. Podrimja, E. Basha, S. Hamiti, ndërsa në Seksionin e Shkencave Sho­­qërore duan veçuar monografia për Bane­sën qytetare të Koso­vës (sh. XVIII-XIX) nga E. Riza e Nj. Haliti. Po atë vit u shënua botimi i veprës së zgjedhur të Aleks Budës dhe, si botim i Akademisë në bashkë­punim me Muzeun e Kosovës, Hartës arkeologjike të Kosovës. Pos Studime 13, Vjetari 26 e 27, Kërkime 14 e Botimet e ASHAK, dolën dhe materialet e  tubi­meve shkencore: për Faik Konicën dhe për Kosovën shtet i pavarur e sovran.  

Në vitin 2007 kemi botime të rëndësishme në fu­shat filologjike-gjuhësore: botohet e plotë shqip dhe gjer­manisht vepra albanistike e Franc Miklošiè-it, duke shë­nuar kështu dhe bashkëpunimin e parë konkret me Aka­deminë Sllovene të Shkencave dhe të Arteve, për­mbli­dhet nga revistat e shpërndara nëpër botë, përkthe­het dhe botohet për herë të parë shqip vepra e albano­logut më të madh amerikan E. P. Hamp dhe monografia gjermanisht për Formimin e shumësit në gjuhën shqipe e W. Fiedler-it, e shoqëruar me 80 harta dialektore, të realizuara bren­da Akademisë. Të gjitha këto vepra hyj­në në fondin the­me­lor albanistik. Në serinë e veprave të përzgjedhura të anëtarëve të Akademisë u botua për­zgjedh­ja e gjerë Kri­tika e I. Rugovës, ndërsa në Sek­sionin e Shkencave Sho­qërore një vepër e E. Stavilecit, pastaj katalogu i madh i R. Ferrit në Seksionin e Arteve dhe revistat.

Po këto rrjedha vijojnë në vitin 2008, që shënohet me botimin e veprave të veçanta të Ch. Gut për V. Pashën, A. Aliut me studime letrare dhe të veprës së përzgjedhur të albanologut E. Çabej me rastin e 100-vjetorit të lindjes së tij, ku përfshihen veprat e tij theme­lore. Në Seksionin e Shkencave Shoqërore këtë herë da­lin vepra të H. Islamit, J. Rexhepagiqit, M. Kullashit, P. Nushit, E. Stavilecit, E. Murtezait dhe përzgjedhja e gjerë e Veprave sociologjike e politolo­gjike të F. Aganit. U botuan materialet e Konferencave shkencore për Filo­logjinë shqiptare, për Mitrush Kutelin dhe për Mjedisin e Kosovës. 

Botimet paraqesin një nga format e rëndë­sish­me të punës të Akademisë së Shkencave dhe të Ar­teve të Kosovës. Në fillimet e saj ASHAK për­ballej me vështirësi të natyrave të ndryshme në këtë drej­tim: duke filluar nga standardet dhe orientimet që vendoseshin në rrafshin e akademive të Jugo­sllavisë e deri te nevoja për t’i bërë të qarta re­la­tat ideolog­gjike në rrafshin e përbashkët për tërë shtetin dhe në rrafshin e veçantë për shqiptarët. Në atë periudhë më të shpeshta ishin botimet serbo­kro­atisht dhe për pro­b­leme shpesh jotipike dhe jore­le­­vante për Kosovën. Në vitet ’90 u bë kthesë në kë­të drejtim dhe, përveç veprave më të shumta të auto­rëve vendorë, nisën të botoheshin dhe seri me vlerë për tërë kulturën shqip­tare, si kolana e Veprave të albanologëve të traditës. Në këtë kolanë deri tash janë përfshirë veprat e S. Rizës (4 vëllime), të I. Ajetit (5 vëllime), të W. Cimochowski-t (një vëllim), të H. Pedersen-it (një vëllim), F. Miklošiè-it, E. P. Hamp-it, pastaj të G. Zajmit (4 vëllime), vepra të zgje­dhura të A. Hadrit (një vëllim), A. Budës (1 vë­llim), F. Aganit (1 vëllim), E. Çabejtë (1 vëllim), I. Rugovës (1 vëllim), çka në tërësi tashmë paraqet një korpus me vlerë, ndërsa së shpejti pritet të dalin dhe vepra të albanologëve të tjerë. Njëkohë­sisht ka ar­dhur duke u zgjeruar veprimtaria botuese doku­men­tare. Në këtë kohë u botuan dhe vijojnë të botohen vepra me vlerë në fyshat e shkencave sho­që­rore, në fushat e shkencave të natyrës, po edhe në fushat e arteve. Përveç veprave të sipërpër­men­dura në fushat e dijeve shoqërore, do të përmendim këtu veprat e N. Dacit, të M. Dushit, të M. Berishës, të L. Susurit, të H. Gashit dhe veprën e rëndësishme pos­tume të D. Rozhajës në fushat e shkencave të naty­rës, ashtu si dhe veprat muzikore të R. Dhomit, të Z. Ballatës, studimet muzikologjike të E. Berishës, katalogët me riprodhime të gjera të R. Ferrit, T. Emrës dhe sido­mos monografitë e H. Muharremit për M. Mulliqin dhe të E. Bashës, A. Spahiut për A. Çavdarbashën, traditë që duhet të vazhdojë. 

Në përgjithësi, periudha 2002-2008 është peri­u­dha më e frytshme sa u përket botimeve në tërë historinë e Akademisë, si sa i përket sasisë (ka po aq botime sa kishte në tërë periudhën e mëparme mbi 25-vjeçare), ashtu sa i përket cilësisë dhe orientimit. 

Mijëvjeçari i ri filloi në rrethana të reja, me mun­dësi të reja, pa kontrollet dhe survejimet e më­parme, por me kufizimet e natyrës financiare e mate­riale, në një anë, dhe me pasojat që kishte lënë jeta e vështirë nën shtypjen e rëndë të viteve ’90, shpërnguljet dhe lufta. Në këtë kohë ASHAK i rimori këto veprim­tari me këmbë­ngulje më të madhe dhe e zgjeroi vep­rimtarinë botuese në të gjitha drejtimet. Në vitet 2005-2006 ajo shënoi rrit­jen më të madhe të botimeve, ndërsa në vijim ngulet këmbë për rritjen e cilësisë dhe botimin në radhë të parë të veprave të krijuara në Akademi. Për fat të keq, ajo deri sot nuk ka arritur që paralelisht me rritjen e botime­ve të ndërmarrë dhe hapa përkatës për shpërndarjen dhe plasimin e tyre në treg, çka do të ndih­monte pastaj së­rish këtë veprimtari. Na mban shpresa se në një të ardh­me të afërt mund të ndërmerret ndonjë hap me vlerë në këtë drejtim dhe kjo rrjedhë pozitive do të vazhdojë. Me këtë shpresë po nxjerrim dhe këtë katalog me të gjitha botimet e derisotme të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës sipas viteve e me shënime të tjera.

Rexhep Ismajli

Për të pasur një pasqyrë më të qartë për rrjedhat në ASHAK në këto dekada, më poshtë po japim dhe përbërjen e Kryesisë së saj në mandate të ndryshme, ashtu si dhe përbërjen e seksioneve. Do shënuar se viti 1992 shënon një kthesë: shpallja joligjore e mbylljes së ASHAK nga ana e Parlamentit të Serbisë shkaktoi për­çarje në tru­pin akademik – anëtarët serbë e pranuan atë (edhe pse ASHAK është themeluar nga Kuvendi i Koso­vës) dhe disa prej tyre e vazhduan punën në Akademinë Serbe, ndërsa anëtarët shqiptarë e boshnjakë vazhduan punën në rrethana të reja. Pas këtij viti edhe brenda grupit të anëtarëve shqip­tarë pati derdhje të ndryshme: kjo qe dekada e shumë vdekjeve të hershme (H. Hoxha, E. Mekuli, A. Hadri, S. Pupovci, O. Imami, E. Ademaj, G. Zajmi, A. Pashku, D. Rozhaja, M. Mulliqi, F. Agani, A. Çavdarbasha, M. Haxhiu, R. Bakalli, E. Gjerqeku), në një anë, dhe e largimit pas punës apo të tjera (M. Haxhiu, Z. Mirdita, Z. Ballata, R. Bakalli, O. Imami, S. Hasani). Sa­­do­që ndër­kohë u zgjodhën anëtarë të rinj, mungesat ndjeheshin.

1975-1979: E. Mekuli, Kryetar, I. Ajeti e V. Filipovic, Nën­krye­tarë, J. Rexhepagiq, sekretar i përgjithshëm, R. Qosja, Sekretar i SGJLA, S. Pupovci, sekretar i SSHSH, Lj. Rakic, Sekretar i SSHN;
1979-1982: I. Ajeti, kryetar, D. Rozhaja e V. Filipovic, nënkryetarë, S. Pupovci, sekretar i përgjithshëm, R. Qosja, sekretar i SGJLA, A. Hadri, sekretar i SSHSH, L. Rakic, sekretar i SSHN.
1982-1984: D. Rozhaja, kryetar, V. Filipovic, nënkryetar, S. Pupovci, sekretar i përgjithshëm, V. Vukovic, sekretar i SGJLA, J. Rexhepagiq, sekretar i SSHSH, O. Imami, sekretar i SSHN.
1984-1986: S. Pupovci, kryetar, J. Rexhepagiq, nënkryetar, V. Vukovic, sekretar i përgjithshëm, M. Mulliqi, sekretar i SGJLA, B. Jovanovic, sekretar i SSHSH, M. Dushi, sekretar i SSHN.
1986-1988: Kryetar V. Filipovic, nënkryetar M. Mulliqi, Sekretar i përgjithshëm O. Imami, sekretar i SGJLA S. Arsic, sekretar i SSHSH J. Rexhepagiq, sekretar i SSHN M. Haxhiu.
1988-1990: V. Filipovic, kryetar, M. Mulliqi, nënkryetar, O. Imami, sekretar i përgjithshëm, S. Arsic, sekretar i SGJLA, J. Rexhepagiq, sekretar i SSHSH, M. Haxhiu, sek­retar i SSHN.
1990-1992: M. Haxhiu, kryetar, M. Krasniqi, nënkryetar, D. Pej­èinovic, sekretar i përgjithshëm, V. Vukovic, sekretar i SGJLA, G. Zajmi, sekretar i SSHSH, R. Bakalli, sekretar i SSHN.
1992-1994: M. Krasniqi, kryetar, pastaj G. Zajmi, nënkryetar G. Zajmi, sekretar i përgjithshëm M. Dushi, sekretar i SGJLA E. Gjerqeku, sekretar i SSHSH Z. Mirdita, sekretar i SSHN D. Rozhaja.
1994-1996: G. Zajmi, pas 1995 I. Ajeti, Kryetar, I. Ajeti nën­kryetar, N. Daci, sekretar i përgjithshëm, R. Ismajli, sekretar i SGJL, J. Rexhepagiq, sekretar i SSHSH, D. Rozhaja, sekretar i SSHN, R. Dhomi, sekretar i SA.
1996-1999: I. Ajeti, kryetar, M. Mulliqi, nënkryetar, N. Daci, sek­retar i përgjithshëm, R. Ismajli sekretar i SGJL, J. Rexhepagiq, sekretar i SSHSH, M. Dushi, sekretar i SSHN, R. Dhomi, sekretar i SA.
1999-2002: N. Daci kryetar, J. Rexhepagiq, nënkryetar, R. Ismajli, sekretar i përgjithshëm, E. Gjerqeku, sekretar i SGJL, H. Islami, sekretar i SSHSH, M. Dushi, sekretar i SSHN, R. Dhomi, sekretar i SA.
2002-2005: R. Ismajli – kryetar, B. Bokshi – nënkryetar, H. Islami – sekretar i përgjithshëm, E. Basha – sekretar i SGJL, E. Mur­tezai – sekretar i SSHSH, M. Berisha – sekretar i SSHN, R. Dhomi – sekretar i SA.
2005-2008: R. Ismajli – kryetar, B. Bokshi – nënkryetar, H. Islami – sekretar i përgjithshëm, E. Basha – sekretar i SGJL, E. Murtezai – sekretar i SSHSH, M. Berisha – sekretar i SSHN, R. Dhomi – sekretar i SA.
2008-2011: B. Bokshi – kryetar, H. Islami – nënkryetar, E. Berisha  – sekretar i përgjithshëm, M. Kraja – sekretar i SGJL, P. Nushi – sekretar i SSHSH, L. Susuri – sekretar i SSHN, T. Emra – sekretar i SA.
2011-2014: H. Islami – kryetar, P. Nushi – nënkryetar, I. Krasniqi  – sekretar i përgjithshëm, M. Kraja – sekretar i SGJL, M. Krasniqi – sekretar i SSHSH, F. Krasniqi – sekretar i SSHN, Z. Ballata – sekretar i SA.
2014-2017: H. Islami – kryetar, A. Aliu – nënkryetar, I. Krasniqi  – sekretar shkencor, E. Basha – sekretar i SGJL, J. Bajraktari – sekretar i SSHSH, F. Krasniqi – sekretar i SSHN, L. Mulliqi – sekretar i SA.
2017-2019: N. Daci, kryetar; nënkryetar J. Bajraktari, M. Limani sekretare shkencore; E. Basha sekretar i SGJL, J. Pula sekretare e SSHSH, F. Krasniqi sekretar i SSHN dhe L. Mulliqi sekretar i SA;
2019-2021: M. Kraja, kryetar;
2021-        : M. Kraja, kryetar; J. Pula, nënkryetare; S. Hamiti, sekretar i SGJL, Gj. Mushkolaj, sekretare e SSHSH, F. Podvorica, sekretar i SSHN, R. Dhomi, sekretar i SA.

Anëtarët e seksioneve:

Seksioni i Gjuhësisë, i Letërsisë dhe i Arteve (1975-1994):
1.  Besim Bokshi, korrespondent 1991, i rregullt 1996;
2.  Enver Gjerqeku (1928), korrespondent 1986, i rregullt 1991;
3.  Esat Mekuli (1916-1993), i rregullt 1975;
4.  Idriz Ajeti (1917), i rregullt 1975;
5.  Muslim Mulliqi (1934-1998), korresponden 1979, i rregullt 1985;
6.  Rexhep Qosja (1936), i rregullt 1975;
7.  Svetomir Arsic (1928), korrespondent 1983, i rregullt 1986, veproi në ASHAK deri më 1992;
8.  Vladeta Vukovic (1928-2003), korrespondent 1979, i rregullt 1985, veproi në ASHAK deri më 1992;
9.  Vuk Filipovic (1930-1990), i rregullt 1975;

Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë (pas 1994):

1.   Ali Aliu  (1934), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
2.   Ali Podrimja  (1942-2012), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
3.   Anton Pashku  (1937-1995), korrespondent 1993;
4.   Bardh Rugova (1974), korrespondent 2016;
5.   Besim Bokshi  (1930-2014), korrespondent 1991, i rregullt 1996;
6.   Enver Gjerqeku  (1928-2008), korrespondent 1986, i rregullt 1991;
7.   Eqrem Basha  (1948), korrespondent 2000, i rregullt 2004;
8.   Ibrahim Rugova  (1944-2006), korrespondent 1996;
9.   Idriz Ajeti  (1917), i rregullt 1975;
10. Kujtim Shala (1974), korrespondent 2016;
11. Mehmet Halimi (1937), korrespondent 2012;
12. Mehmet Kraja  (1952), korrespondent 2004, i rregullt 2008;
13. Nysret Krasniqi (1976), korrespodent (2020);
14. Rexhep Ismajli  (1947), korrespondent 1993, i rregullt 1996;
15. Rexhep Qosja  (1936), i rregullt 1975;
16. Sabri Hamiti (1950), korrespondent 2000, i rregullt 2008;
17. Sinan Hasani  (1922), korrespondent 1983, i rregullt 1986, jashtë përbërjes së punës nga 1992;
18. Shkumbin Munishi (1971) korrespodent (2020);
19. Zejnullah Rrahmani (1952), korrespondent 2012, i rregullt 2016;

Seksioni i Shkencave Shoqërore:

1. Ali Hadri (1931-1987), i rregullt 1975;
2. Anton K. Berishaj (1954), korrespondent 2012, i rregullt 2016;
3. Arsim Bajrami (1960), korrespondent 2012;
4. Besnik Krasniqi (1978), korrespodent 2020;
5. Božidar Jovanovic (1926), korrespondent 1983, i rregullt 1986, veproi në ASHAK deri më 1992;
6. Edi Shukriu (1950), korrespondent 2012;
7. Ekrem Murtezai (1931), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
8. Esat Stavileci (1942), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
9. Fehmi Agani (1932-1999), korrespondent 1993, i rregullt 1996;
10. Frashër Demaj (1973), korrespondent 2016;
11. Gazmend Zajmi (1936-1995), i rregullt 1975;
12. Gjyljeta Mushkolaj (1963), korrespondent 2016;
13. Hajredin Hoxha (1926-1987), korrespondent 1979;
14. Justina Pula (1953), korrespondent 2016;
15. Hivzi Islami (1946), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
16. Isa Mustafa (1951), korrespondent 2008; i rregullt 2012;
17. Jashar Rexhepagiq (1929-2010), i rregullt 1975;
18. Jusuf Bajraktari (1948), korrespondent 2012, i rregullt 2016;
19. Mark Krasniqi (1920), korrespondent 1979, i rregullt 1985;
20. Muhamedin Kullashi (1949), korrespondent 2016;
21. Pajazit Nushi (1933), korrespondent 2000, i rregullt 2008;
22. Syrja Pupovci (1937-1998), i rregullt 1975;
23. Zef Mirdita (1936); korrespondent 1991, jashtë përbërjes së punës nga 1994;

Seksioni i Shkencave të Natyrës:

1. Arsim Morina (1956), korrespondent 2012;
2. Dervish Rozhaja (1934-1996), i rregullt 1975;
3. Dragoslav Pejèinovic (1932), korrespondent 1986, i rregullt 1991, veproi në ASHAK deri më 1992;
4. Esat Mekuli (1916-1993), i rregullt 1975;
5. Eshref Ademaj (1940-1994), korrespondent 1993;
6. Fejzullah Krasniqi (1953), korrespondent 2008; i rregullt 2012;
7. Feriz Krasniqi (1931), korrespondent 1996; i rregullt 2000;
8. Fetah Podvorica (1963), korrespondent 2016;
9. Isuf Krasniqi (1948), korrespondent 2008; i rregullt 2012;
10. Latif Susuri (1941), korrespondent 2000, i rregullt 2008;
11. Ljubiša Rakiq (1931), i rregullt 1975, veproi deri më 1992;
12. Minir Dushi (1929), korrespondent 1975, i rregullt 1979;
13. Mladen Karaman, korrespondent 1975;
14. Muharrem Berisha (1942-2010), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
15. Musa Haxhiu (1939-2006), korrespondent 1979, i rregullt 1983, jashtë përbërjes së punës nga 1992;
16. Myzafere Limani (1954), korrespondent 2016;
17. Nexhat Daci (1944), korrespondent 1993, i rregullt 1996;
18. Osman Imami (1936-1996), korrespondent 1979, i rregullt 1985;
19. Qamil Haxhibeqiri (1949), korrespondent 2012;
20. Remzi Bakalli (1944-2007), korrespondent 1986, i rregullt 1991, jashtë përbërjes së punës nga 1992;
21. Ruzhdi Pllana (1940-2015), korrespondent 2012;
22. Salih Gashi (1944), korrespondent 2012;

Seksioni i Arteve (pas 1994):

1. Agim Çavdarbasha (1944-1999), korrespondent 1993, i rregullt 1996;
2. Engjëll Berisha (1934-2015), korrespondent 2000, i rregullt 2008;
3. Luan Mulliqi (1953), korrespondent 2012;
4. Muslim Mulliqi (1934-1998), korrespondent 1979, i rregullt 1985;
5. Rauf Dhomi (1945), korrespondent 1993, i rregullt 1996;
6. Rexhep Ferri (1937), korrespondent 1996, i rregullt 2000;
7. Tahir Emra (1938), korrespondent 2000, i rregullt 2008;
8. Xhevdet Xhafa (1934), korrespondent 2012;
9. Zeqirja Ballata (1943), korrespondent 1996, i rregullt 2000.

Kryetarë të ASHAK-ut, sipas mandateve, kanë qenë:

1975-1979: E. Mekuli
1979-1982: I. Ajeti
1982-1984: D. Rozhaja
1984-1986: S. Pupovci
1986-1988: V. Filipovic
1988-1990: V. Filipovic
1990-1992: M. Haxhiu
1992-1994: M. Krasniqi
1994-1996: G. Zajmi,
1995-1996: (pas vdekjes së G. Zajmit) I. Ajeti
1996-1999: I. Ajeti
1999-2002: N. Daci
2002-2005: R. Ismajli
2005-2008: R. Ismajli
2008-2011: B. Bokshi
2011-2014: H. Islami
2014-2017: H. Islami
2017-2019: N. Daci
2019-2021: M. Kraja
2021-         : M. Kraja

Sekretarë seksionesh:

1975-1979: R. Qosja, S. Pupovci, Lj. Rakic;
1979-1982: R. Qosja, A. Hadri, Lj. Rakic;
1982-1984: V. Vukovic, J. Rexhepagiq, O. Imami;
1984-1986: M. Mulliqi, B. Jovanovic, M. Dushi;
1986-1988: S. Arsic, J. Rexhepagiq, M. Haxhiu;
1988-1990: S. Arsic, J. Rexhepagiq, M. Haxhiu;
1990-1992: V. Vukovic, G. Zajmi, R. Bakalli;
1992-1994:  Gjerqeku, Z. Mirdita, D. Rozhaja;
1994-1996: R.Ismajli, J. Rexhepagiq, D. Rozhaja; R. Dhomi;
1996-1999: R. Ismajli, J. Rexhepagiq, M. Dushi, R. Dhomi;
1999-2002: E. Gjerqeku, H. Islami, M. Dushi, R. Dhomi;
2002-2005: E. Basha, E. Murtezai, M. Berisha, R. Dhomi;
2005-2008: E. Basha, E. Murtezai, M. Berisha, R. Dhomi;
2008-2011: M. Kraja, P. Nushi, L. Susuri, T. Emra.
2011-2014: M. Kraja, M. Krasniqi, F. Krasniqi, Z. Ballata
2014-2017: E. Basha, J. Bajraktari, F. Krasniqi, L. Mulliqi;
2017-2021: E. Basha, J. Pula, F. Podvorica, L. Mulliqi;
2021-        : S. Hamiti, Gj. Mushkolaj, F. Podvorica, R. Dhomi;

Anëtarë nderi:

Ferid Murad;
Gonxhe Bojaxhiu;

Anëtarë të jashtëm të vdekur:

Bahri Beci;
Aleksandar Stipçevic;
Eric P. Hamp;
Kolec Topalli;
Radoslav Katiçiq;
Leonard Newmark;
Wilfried Fiedler;
Christian Gut;
Kristaq Prifti;
Robert Elsie;
Gjelosh Gjekaj;
Shaban Demiraj;
Tomë Berisha;
Michael Roux;
Agnja Desnickaja;
Janez Milçinski;
Çesk Zadeja;
Branko Pavicevic;
Dragiša Ivanovic;
Dušan Kanazir;
Ed-hem Çamo;
Gunnar Svane;
Joseph Milie-Emili;
Neils S. Cherniack;
Ramiz Abdyli;
Mihajlo Apostolski;
Tish Daija;
Ibrahim Kodra;
Grga Novak;
Kolë Popa;
Pavle Saviç;

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS (ASHAK)

Është institucioni më i lartë i shkencës dhe i artit në Kosovë, me seli në Prishtinë, i themeluar me vendim të Kuvendit të Kosovës më 20 dhjetor 1975. Më ligj dhe me aktet e tjera nënligjore, ASHAK përcaktohet si institucion i pavarur, që bashkon në anëtarësinë e vet shkencëtarë dhe artisë nga më të shquarit në vend. Veprimtaria e Akademisë është me interes të veçantë publik e kombëtar, qëllimi i së cilës është zhvillimi dhe nxitja e punës kërkimore-shkencore dhe artistike në Kosovë, përkujdesja për zbatimin e arritjeve shkencore dhe për kultivimin e vlerave artistike në vend, si dhe zhvillimi i bashkëpunimit shkencor dhe artistik ndërkombëtar. ASHAK është institucion honorifik, pa kompetenca ekzekutive, vetëm me ndikim moral dhe intelektual mbi zhvillimet e përgjithshme shoqërore, në mënyrë të veçantë në zhvillimin e mendimit shkencor, në veprimtaritë publike, arsimore, kulturore dhe artistike. Financohet nga buxheti i Qeverisë së Kosovës.

Themelimit të ASHAK-ut i paraprinë disa rrethana specifike të zhvillimeve shoqërore dhe politike në Kosovë. Akademia u themelua atëherë, kur u zgjerua autonomia e Kosovës në kuadër të ish-Jugosllavisë dhe kur u shtuan kompetencat vendimmarrëse të organeve ligjvënëse të Kosovës. Bashkë me avancimin e statusit të Kosovës si njësi autonome në ish-Jugosllavi, në fund të viteve ’60 dhe në vitet ’70 të shekullit XX ndodhi një zhvillim i shpejtë social-ekonomik dhe një prosperitet i përgjithshëm institucional i Kosovës, veçmas në fushën e arsimit, të ngritjes së dijes shkencore dhe të emancipimit kulturor. Në fillim të viteve ’70, krahas avancimit të pozitës kushtetuese të Kosovës në federatën jugosllave, u intensifikua arsimi i lartë, që rezultoi me themelimin e Universitetit të Prishtinës (1970) dhe me një sërë qendrash studimore në kuadër të katedrave dhe fakulteteve.

Po në këtë kuadër, më 1974 pranë Kuvendit të Kosovës u ngrit një komision për themelimin e Shoqatës së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Një vit më vonë, komisioni zgjodhi 11 anëtarë të rregullt dhe 2 anëtarë korrespodentë të kësaj Shoqate, kryetar i Shoqatës u zgjodh Esad Mekuli, ndërsa ligji për themelimin e Akademisë u nxor më vonë, më 18 prill 1978. Në këtë periudhë, ASHAK e koordinonte veprimtarinë e saj me Universitetin e Prishtinë dhe me qendrat e studimeve në katedra dhe fakultete, si dhe me institutet e pavarura (Institutin Albanologjik dhe Institutin e Historisë) dhe institutet e të tjerët që ishin ngritur pranë qendrave të mëdha të prodhimit (Trepça, Elektorekonomia, Agrokosova etj.). Gjatë atyre viteve, ASHAK i zhvillonte marrëdhëniet ndërkombëtare përmes Unionit të Akademive të Shkencave dhe të Arteve të Jugosllavisë, ku bënte pjesë dhe kishte status të barabartë me akademitë e tjera të ish-federatës jugosllave (kryesoi Unionin për një mandat, 1985-1987).

ASHAK në periudhën e parë e zhvillonte aktivitetin përmes tre seksioneve: 1. Seksioni i Gjuhësisë, Letërsisë dhe Arteve; 2. Seksioni i Shkencave Shoqërore dhe 3. Seksioni i Shkencave të Natyrës. Që më 1985 Kuvendi i ASHAK mori vendim të kompletonte funksionimin e institucionit, duke themeluar arkivin dhe bibliotekën dhe më pas të hapte rrugën e themelimit të instituteve, siç ishte ai për arkeologji dhe për etnografi. Mirëpo, procesi i konsolidimit të ASHAK u ndërpre me rrënimin institucional që ndodhi në Kosovë nga pushtimi serb në fillim të viteve ’90. Buxheti i Akademisë u ndërpre që në vitin 1990, ndërsa më 1992 u mor vendimi për suprimimin e saj, që rezultoi me ndërhyrjen e policisë serbe në godinën e Akademisë dhe shkatërrimin e arkivit dhe të bibliotekës (1994).

Pas vitit 1999 nis një fazë e re e zhvillimit dhe konsolidimit të ASHAK. Në kushtet e reja të Kosovës së pavarur, ASHAK konsolidon legjislacionin dhe anëtarësinë e saj, ndërmerr aktivitete të dendura në fushën e kërkimeve shkencore (projekteve), të konferencave dhe të tryezave shkencore, si dhe të aktiviteteve artistike. Përgjatë këtyre viteve mbajti një numër të madh konferencash nga të gjitha fushat i dijeve shkencore, nga gjuhësia dhe letërsia, nga shkencat juridike dhe ekonomia, nga historia dhe shkencat sociale, nga shkencat e natyrës dhe ato teknike dhe njëkohësisht u realizuar projekte të shumta me vlerë për dijet fondamentale dhe shkencat e aplikuara. Gjithashtu, u mbajtën promovime veprash shkencore dhe monografish artistike, koncerte dhe ekspozita të autorëve nga Akademia dhe jashtë saj.

Në këtë kuadër shquhet veçmas veprimtaria botuese, duke bërë që ASHAK gradualisht të kthehet në botuesin kryesor të veprave shkencore në Kosovë. Përgjatë dyzet e pesë viteve të ekzistencës së saj, Akademia tashmë ka marrë atributet e botuesit më të rëndësishëm të librit shkencor në Kosovë, me një përfshirje të gjerë të fushave dhe profileve, duke filluar nga albanologjia (gjuhësia dhe letërsia), pastaj historia, ekonomia, shkencat politike dhe juridike, shkencat sociale, filozofia, arkeologjia, gjeografia, demografia, shkencat teknike, matematika, biologjia, kimia etj. si dhe një sërë botimesh nga fusha e arteve pamore, katalogë dhe monografi, si dhe vepra autoriale të fushës së muzikës, përfshirë edhe disa vepra enciklopedike.

Statusin e institucionit reprezentativ të shkencave dhe të arteve e konfirmuan edhe dy ligjet për Akademinë, pjesërisht ai i vitit 2004 i hartuar dhe i miratuar sipas legjislacionit të UNMIK-ut dhe ai i vitit 2015, i miratuar nga Kuvendi i Republikës së Kosovës. ASHAK aktualisht funksionon sipas Ligjit për Akademinë, ka numër të pakufizuar anëtarësh, ndërsa zgjedhja e anëtarëve të rinj bëhet çdo 4 vjet, sipas një rregulloreje të veçantë, mbështetur në propozimet që vijnë nga institucionet e arsimit të lartë dhe institutet shkencore, me kufizim moshe deri në 65 vjeç. Po sipas këtij ligji, Akademia përbëhet nga punonjës të shquar të shkencës dhe të artit në vend, ka anëtare të rregullt, anëtarë korrespondentë, anëtarë të jashtëm dhe anëtarë nderi. Ka tri organe drejtuese kryesore: kuvendin, kryesinë dhe kryetarin. Kuvendi është organi më i lartë dhe përbëhet nga të gjithë anëtarët e Akademisë. Ai është organ vendimmarrës, që miraton aktet nënligjore, statutin, rregulloret e ndryshme, miraton programin e punës dhe planin financiar, zgjedh anëtarët e rregullt, anëtarët korrespondentë, anëtarët e jashtëm dhe anëtarët e nderit, zgjedh kryesinë, krijon seksione, bërthama të studimit, njësi shkencore dhe qendra studimore. Kryesia e Akademisë zbaton vendimet e Kuvendit dhe përbëhet nga kryetari, nënkryetari, sekretari shkencor, sekretarët e katër seksioneve: të Seksionit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, të Seksionit të Shkencave Shoqërore, të Seksionit të Shkencave të Natyrës dhe të Seksionit të Arteve. Zgjedhja e organeve drejtuese të ASHAK bëhet çdo katër vjet dhe të drejtën për t’u zgjedhur e kanë të gjithë anëtarët e Akademisë nën moshën 75 vjeç.

Që nga fillimi e deri më sot, nga ASHAK janë botuar mbi 420 tituj veprash shkencore autoriale, monografi shkencore, përmbledhje studimesh, vepra të plota ose të zgjedhura të albanologëve botërorë (Jokli, Savicka, Joseph, Fiedler, Nahtigal, Gut, Savoia, Altimari, Hamp, Cimohovski, Pedersen etj.), veprat e plota të Idriz Ajetit, Gazmend Zajmit, të Selman Rizës dhe të Ali Podrimjës, veprat enciklopedike: monografia “Kosova” në shqip dhe anglisht, “Fjalori Enciklopedik i Kosovës” me rreth gjashtë mijë zëra dhe leksikoni “Vendbanimet e Kosovës” në tre vëllime.

Akademia që nga themelimi i saj ka botuar revista shkencore, të cilat, disa syresh vit për vit vazhdojë të botohen edhe sot. Në periudhën 1976-1990 është botuar revista “Acta biologiae et medicinae experimentalis” në 15 vëllime, ndërsa në vitin 1994 u themelua revista “Studime” , e botuar deri më tani në 27 numra (vëllime), në fillim me përfshirje të gjerë të të gjitha fushave të shkencave shoqërore dhe filologjike, për t’u kthyer së fundi në revistë ekskluzivisht për studime filologjike. Disa vjet më parë, u ndanë më vete revista “Studime shoqërore” e cila është botuar deri më tani në 8 numra (vëllime) dhe “Kërkime / Research”, që është botuar edhe në gjuhën angleze.

Që nga viti 1999 veprimtaria botuese e ASHAK-ut u intensifikua ndjeshëm. Kështu, që në vitin 2000, përveç që rinisi botimi i revistave shkencore, dolën edhe katër botime të veçanta: një botim për Nënë Terezën, për 100-vjetorin e Naim Frashërit, pastaj “Fiziologjia krahasuese” e D. Rozhajës dhe monografia për piktorin M. Mulliqi, për të vazhduar më 2001 me botimin e veprave të S. Rizës, I. Ajetit, E. Gjerqekut, R. Dhomit, Z. Ballatës dhe R. Ferrit. Një vit më vonë vazhdon botimi i serisë së veprave të albanologëve Riza dhe Ajeti, për të parë dritën e botimit edhe vepra studimore të N. Dacit, M. Dushit, R. Dhomit etj., ndërkaq më 2003 botohet vepra e albanologut Pedersen, G. Zajmit dhe veprat monografike të M. Berishës dhe S. Hamitit. Një vit më vonë botohen veprat e B. Bokshit, E. Berishës dhe P. Nushit, teksa vazhdohet me serinë e veprave të G. Zajmit dhe S. Rizës, si dhe të veprave të albanologëve të huaj Cimohovski,  Pedersen dhe Fidler. Më 2005 veprimtaria botuese e ASHAK-ut u intensifikua ndjeshëm: u botuan veprat e A. Aliut, B. Bokshit, R. Ismjalit, S. Hamitit, H. Islamit, M. Kullashit, E. Stavilecit, M. Krasniqit, J. Rexhepagiqit, M. Dushit e L. Susurit, R. Dhomit dhe T. Emrës, pastaj fjalori i informatikës nga Caka, Dika dhe Rodiqi, si dhe dolën disa botime kolektive nga konferenca shkencore, ose si ndërmarrje të veçanta botuese. Në vitin 2006 u botua kolona me poezi të zgjedhura të poetëve-akademikë: E. Mekuli, E. Gjerqeku, B. Bokshi, A. Podrimja, E. Basha dhe S. Hamiti, pastaj studimi monografik për banesën qytetare të Kosovës të E. Rizës dhe Nj. Halitit, si dhe tri vepra të fushës filologjike: “Poezia e Pjetër Budit” nga R. Ismajli, monografia për Gjon Nikollë Kazazin, bashkë me botimin kritik të “Doktrinës…” të B. Demirajt dhe veprën e Darës së Ri nga Sh. Demiraj. Po atë vit, bashkë me Muzeun e Kosovës, u botua edhe “Harta arkeologjike e Kosovës”, ndërsa një vit më vonë (2007), në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Sllovenisë, botohet vepra albanologjike e F. Mikloshiqit, pastaj përmbledhja e studimeve të E. P. Hamp dhe një monografi tjetër studimore e W. Fidlerit. Viti 2008 shënohet me botimin e veprës së Ch. Gut-it për Vaso Pashën, si dhe me veprat origjinale të H. Islamit, J. Rexhepagiqit, M. Kullashit, P. Nushit, E. Stavilecit dhe E. Murtezait. Po atë vit botohet edhe një përzgjedhje e gjerë e shkrimeve politiko-sociologjike të F. Aganit.

Për shkak të kufizimeve të ndryshme, ndonjëherë edhe buxhetore, në vitet vijuese në veprimtarinë botuese të Akademisë shënohen oscilime më shumë ose më pak të vërejtura. Megjithatë, kujdes i vazhdueshëm u është kushtuar veprave origjinale, nga të cilët në vitin 2009 bien në sy dy vëllimet e veprës së M. Dushit për pasuritë minerale të Kosovës, pastaj studimet monografike të M. Dushit, E. Gashit, S. Hamitit, R. Ismjalit, L. Perzhitës dhe vëllimi 5 i veprave të S. Rizës. Në këtë kuadër, viti 2010 shënon një rritje të numrit të botimeve të autorëve akademikë: botohen veprat muzikore të Z. Ballatës dhe R. Dhomit, pastaj studimet monografike të M. Berishës (nga fusha e matematikës), të B. Bokshit (gjuhësi), F. Krasniqit (shkencat teknike), P. Nushit (fjalori i psikanalizës), E. Stavileci (fjalor i administratës), monografia e G. Qendros për R. Ferrin, si dhe kumtesat e tri konferencave shkencore: për studimet diakronike të shqipes, për historinë e letërsisë, si dhe për menaxhimin në sistemin shëndetësor.

Në vitin 2011 Akademia boton vetëm dy vepra origjinale: studimet etnografike të M. Krasniqit dhe Sh. Siqecës, por po atë vit fillon botimi i veprës së plotë të albanologut të shquar austriak, N. Joklit, përfshirë këtu edhe monografinë “Kosova”. Ndërkaq, në vitin vijues (2012) numri i botimeve të veprave origjinale shtohet ndjeshëm: A. Aliu, Z. Ballata, M. Dushi, R. Ferri, H. Islami, M. Kullashi, L. Susuri, përfshirë këtu edhe fjalorin e termave të botanikës dhe kumtesat e dy konferencave shkencore, njëra për shtetndërtimin e Kosovës dhe tjetra për raportet e shqipes me gjuhët e Ballkanit. Viti 2013 gjithashtu shënohet nga disa botime të rëndësishme, siç janë monografia “Kosova” në gjuhën angleze dhe vepra e plotë e A. Podrimjës në 10 vëllime, pastaj monografia e K. Buzës për T. Emrën, si dhe botimet autoriale të R. Dhomit, A. Ejupit, V. Nuhiut dhe E. Stavilecit.

Një ngritje të ndjeshme të numrit të botimeve shënojnë vitet në vazhdim, duke filluar nga viti 2014, kur u botuan 22 tituj të veprave të ndryshme shkencore dhe artistike të autorëve: F. Altimari, A. Bajrami, Z. Ballata, A. K. Berishaj, B. Bokshi, N. Daci-M. Daci-Ajvazi, T. Emra, Q. Haxhibeqiri, F. Krasniqi, P. Nushi, J. Osmani-R. Manaj, E. Shukriu dhe S. Varvarica-Kukaj. Përfshirje të disa fushave të shkencës dhe të arteve kishte edhe në botimet e vitit 2015, nga shkencat teknike e deri tek artet pamore dhe muzika, nga gjuhësia deri te filozofia dhe demografia, me autorët si M. Dushi, R. Dhomi, R. Ferri, S. Gashi, H. Islami-A. Ejupi, R. Ismajli, R. Nahtigal, E. Murtezai, R. Pllana, L. Savoja dhe Xh. Xhafa. Prani më të madhe të autorëve nga shkencat shoqërore kishte në botimet e vitit 2016, ku përfshihen autorë si: A. Berishaj, Sh. Krasniqi, M. Kullashi, B. Latifi, M. Mufaku dhe E. Shukriu, pa lënë mënjanë as autorët e nga artet si R. Ferri e L. Mulliqi, ose botimet e përbashkëta nga fushat e ekonomisë dhe të albanologjisë.

Dy botime me vepra të zgjedhura u bënë në vitin 2017, nga fusha e gjuhësisë, të I. Ajetit dhe Sh. Demirajt, si dhe përmbledhja e studimeve krahasuese për gjuhën shqipe të N. Joklit, për të vazhduar pastaj me vepra nga fusha e gjeografisë, të xehetarisë, të kimisë, të trashëgimisë kulturore, të arteve pamore etj. me autorë V. Bytyçi, M. Dushi, R. Ferri, S. Gashi, I. Krasniqi-F. Prebreza dhe E. Riza. Një vit më vonë, më 2018, numri i botimeve shkencore dhe artistike të Akademisë rritet në 22 tituj, ku shquhen botimet enciklopedike (“Fjalori enciklopedik i Kosovës” I dhe II dhe leksikoni “Vendbanimet e Kosovës” I), pastaj monografitë për T. Emrën dhe M. Mulliqin, veprat e albanologëve N. Jokli, W. Fidler dhe I. Savicka, veprat autoriale të N. Dacit, R. Dhomit dhe S. Hmitit, si dhe përmbledhjet e punimeve nga konferencat shkencore për ekonominë, arsimin, për 100-vjetorin e I. Ajetit dhe për studimet albanologjike në vendet ku flitet gjermanisht.

Po ky trend i numrit në rritje të botimeve shkencore dhe artistike të Akademisë u mbajt edhe në vitet vijuese. Më 2019 u botuan tregimet e zgjedhura të prozatorëve akademikë: A. Pashku, E. Basha, Z. Rrahmani dhe M. Kraja, pastaj veprat autoriale të A. Bajramit, Q. Haxhibeqirit, R. Ismajlit, B. Rugovës dhe K. Shalës, si dhe punimet e konferencave shkencore nga fusha e ekonomisë, të letërsisë, të teatrit, pastaj kumtesat nga konferencat për 140-vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, për materialet kompozite, për shtetndërtimin dhe për sistemin e arsimit dhe tregun e punës. Po këtë vit u botua vëllimi II i leksikonit “Vendbanimet e Kosovës”, ndërsa në vitin vijues, 2020, u botua edhe vëllimi III, dhe i fundit, i këtij leksikoni.  Më 2020 u botua edhe një leksikon edhe nga fusha e gjuhësisë, nga sociolinguistika (R. Ismajli, B. Rugova dhe Sh. Munishi), teksa këtë vit shquhen botimet shkencore nga fusha e studimeve filologjike (A. Aliu, J. D. Brian dhe K. Shala), pastaj nga fusha e ekonomisë (J. Sh. Pula), nga dramaturgjia (M. Kullashi), nga shkencat teknike (F. Krasniqi-R. Selimaj) si dy botime të veçanta, njëri për dialogun Kosovë-Serbi (dokumente) dhe tjetri për prodhimin e energjisë elektrike në Kosovë. Po këtë vit u botua edhe përmbledhja e punimeve të konferencës shkencore për studimet albanologjike në Itali, organizuar një vit më parë nga ASHAK.

Ndërkaq, viti 2021 shënon numrin rekord të veprave të botuara nga Akademia, 25 libra, që kapin një vëllim prej afro 10 mijë faqesh. U botuan vepra shkencore nga historia (J. Bajraktari-F. Demaj-T.Kurti, dokumente gjermane në dy vëllime për Luftën e Dytë Botërore dhe nga F. Demaj, dokumente britanike për periudhën 1912-18), nga fusha e shkencave juridike (A. Bajrami), sociologjike (A. K. Berishaj), demografike (H. Islami), albanologjike (R. Ismajli), politikologjike (M. Kullashi, A. Vukpalaj) dhe ekonomike (J. Sh. Pula), nga studimet letrare (S. Hamiti) dhe shkencat teknike (M. Limani-M. Ibrani-Z.Limani-H. Maloku),  ndërsa nga fusha e arteve u botua monografitë e piktorëve Xh. Xhafa (S. Varvarica) dhe R. Ferri (G. Qendro), si dhe veprat për piano të R. Dhomit. Po këtë vit u bënë edhe disa botime të veçanta, si mendimi këshillimor për Kosovën i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, pastaj një raport kërkimor nga fusha e ekonomisë, platforma e Akademisë për arsimin dhe punimet e konferencës shkencore për poezinë shqipe të fillimit të shekullit XXI.

ASHAK ka marrëveshje të veçanta bashkëpunimi, ose me projekte konkrete, me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, pastaj me Akademinë e Malit të Zi, Maqedonisë, Kroacisë, Sllovenisë, Austrisë, me Akademinë Mbretërore Belge Flamane, me Akademinë Italiane, me Akademinë Britanike, me Akademinë e Shkencave të Getingenit dhe Leopoldina të Gjermanisë etj. Ajo është anëtare e Federatës së Akademive Kombëtare të Europës (ALLEA), bashkëthemeluese e Unionit të Akademive të Europës Juglindore, anëtare e Rrjetit Ndërkombëtar të të Drejtave të Njeriut (Nju-Jork), e Asociacionit të Studimeve të Europës Juglindore etj.

Mehmet Kraja