Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës në bashkëpunim me Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë dhe me Qendrën Kombëtare të Librit dhe Leximit çelën të enjten, më datë 15 dhjetor, ekspozitën retrospektive “Rrugëtimi i abetares shqip 1844-1942”, e cila sjell për herë të parë në Prishtinë ekzemplarë të rrallë të teksteve të abetareve të gjuhës shqipe të personaliteteve dhe figurave të shquara të kombit.
Në fjalën e tij përshëndetëse, kryetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, z. Mehmet Kraja, tha se “me këtë aktivitet po prezantohet një periudhë 100-vjeçare e historisë së abetares shqipe. Janë mbi 100 vjet të abetares shqip, me një distancë kohore mbi 70 vjet deri në ditët e sotme, kjo nuk është thjesht një e dhënë historike se abetarja shqipe ka një moshë pjekurie gati 180-vjeçare, por më shumë se kaq, reflekton një përpjekje për të gjetur rrugë më të përshtatshme për emancipim të përgjithshëm të një populli të vuajtur, të dëshpëruar, për të gjetur metoda më efikase shkencërisht të mbështetur për nxënësit, për të nxënit e shkronjës shqipe si parakusht i dijes, por edhe i identitetit”, duke theksuar më tej se “abetarja nuk ka qenë asnjëherë te shqiptarët vetëm për të nxënit të shkronjave, por edhe vetëdije për përkatësi”.
Drejtori i Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë, z. Piro Misha, vuri në dukje se “ekspozita lë për të kuptuar dhe vlerësuar rrugën për emancipimin shqiptar. Pjesa më e madhe e abetareve janë shtypur e botuar jashtë vendit, që reflekton për situatën e vështirë që ekzistonte dhe vështirësitë në rrugëtimin e njohjes dhe përhapjen e gjuhës shqipe dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare. Ato janë shtypur në Stamboll, Bukuresht, Selanik, Firence apo Vjenë”. Më tej, z. Misha bëri me dije se “‘Ëvetari’ i Veqilharxhit gjen në bibliotekë edhe formatin e tij digjital dhe shumë shpejt do të krijohet edhe katalogu me gjithë abetaret në gjuhën shqipe”.
Ndërkohë, drejtorja e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, znj. Alda Bardhyli, e ka konsideruar ekspozitën si “udhëtimin më të mirë në ndërgjegjen e shqiptarëve që bart punën e madhe për edukimin e brezave. Sipas saj, “ekspozita përmban ngjyrat dhe gjithë punën e madhe për edukim nëpërmjet abetares, si mesazhi më i mirë për pastërtinë e gjuhës në kohën kur çdoherë e më shumë po hyjnë fjalë të gjuhëve të huaja. Abetarja është mjeti identitar i shqiptarëve që ka pasur rol të rëndësishëm në përsosjen e gjuhës shqipe, por në anën tjetër do të doja ta shihja këtë ekspozitë edhe si formë nderimi për të gjitha ato figura që kanë kontribuuar pikërisht për këtë përsosje shpirtërore dhe qytetërimi të shqiptarëve”, përfundoi znj. Bardhyli.
Kjo ekspozitë, e cila vjen nën kujdesin e veçantë të dr. Etleva Domi, zëvendësdrejtore e BKSh-së, sjell për herë të parë në Prishtinë ekzemplarë të rrallë të teksteve të abetareve, që ruhen si një trashëgimi e vyer në fondin arkivor të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë, duke shërbyer edhe si një kujtesë e kontributeve në botimin e abetareve të gjuhës shqipe të personaliteteve dhe figurave të shquara të kombit. Ato mbajnë për autorë emra të mëdhenj të letrave shqipe, duke nisur me Naum Veqilharxhin e duke vijuar me Kostandin Kristoforidhin, Anastas Kulluriotin, Sami Frashërin, Jeronim de Radën, Luigj Gurakuqin, Nikolla Lakon, Mati Logorecin, Ndre Mjedën, Jani Vreton, Pashko Vasën, Ndoc Nikajn, Parashqevi Qiriazin, Aleksandër Xhuvanin, Ndue Palucën etj., të cilët duhet t’i kujtojmë për kontributin e tyre të jashtëzakonshëm.
Janë rreth 100 vjet rrugëtim të abetares shqip, duke nisur nga abetarja parë e gjuhës shqipe e njohur gjer më sot, ajo e Naum Veqilharxhit më 1844, e cila mendohet të jetë botuar në Bukuresht ose Brail, Rumani, duke shkuar deri në vitin 1942 me abetaret toskërisht e gegënisht, botuar nga Ministria e Arsimit në Firence. Shumica e abetareve të ekspozuara janë shtypur jashtë vendit, çka reflekton edhe situatën e vështirë që ekzistonte në Shqipëri dhe vështirësitë në rrugëtimin e lëvrimin, njohjen dhe përhapjen e gjuhës shqipe dhe ngritjen e vetëdijes kombëtare. Këto abetare janë shtypur në Bukuresht, Konstancë, Athinë, Selanik, Bruksel, Firence, Milano, Vjenë, Paris, Stamboll, Sofje etj. Ndërkohë që abetarja e parë e shtypur në vend është ajo e Shoqërisë “Bashkimi”, shtypur në Shkodër, më 1899.
Ekspozita tërheq vëmendjen e publikut me abetaren e Kostandin Kristoforidhit (1872), ku dallohet struktura bashkëkohore e tekstit dhe krijimtaria letrare e spikatur; të Vasil Rusosë (1877) “Pelasgjika” me alfabet të përzier; të Anastas Kulluriotit me “Abavatar Arbëror” (1882), botuar në Athinë; Gaspër Benusit (1890), botuar në Bukuresht; “Abecedario”-n e Jeronim de Radës, botuar në Koriliano Kalabro, në kuadër të Kongresit të Gjuhës Shqipe, më 1896; “Alfabetaren” e Stambollit të vitit 1879, të Jani Vretos, Sami Frashërit, Koto Hoxhit, Pashko Vasës, botuar nga “Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip” me alfabetin e Stambollit, e cila pati përhapje të gjerë dhe u përdor si model për tekstet e gjuhës shqipe; abetaret e Sami Frashërit (1886, 1888, 1900) që u përdorën si tekste mësimore për Mësonjëtoret Shqipe; atë të Jovan Risto Terova (1887), botuar në Bukuresht, e cila kishte fizionominë e një teksti mësimor të mirëfilltë etj.
Ndërkohë që abetarja e parë që botohet në Shqipëri “Abetari i citun prei Shocniet t’Bashkimit”, daton në vitin 1899, në Shkodër, në vitin 1904, në Vjenë, Ndre Mjeda boton “Këndime për shkollë të para”, me karakteristikën që çdo tingull shoqërohej me figurë. Më 1909, në Paris, Nikolla Lako boton “Stërvitjetore për nxënësit shqipëtarë”, më 1909 në Manastir, Parashqevi Qiriazi boton abetaren e saj, e cila shërbeu si tekst mësimor për “Shkollën e Vashave” e hapur në vitin 1891, ku ajo ishte mësuese etj.
Në vitrinat e ekspozitës numërohen edhe mjaft botime të realizuara në Shqipëri, si: “Abetarja” e vitit 1910 në Korçë nga mësuesi i “Mësonjëtores” Ali Korça, “Abetare për Shkolla Fillore” në vitin 1911 në Elbasan nga Dhimitër Paparisto me editor Lef Nosin; “Abetareja shqip” më 1911, po në Elbasan nga Simon Shuteriqi; Ndoc Nikaj në Shkodër, më 1915; Thoma Pano në Vlorë, më 1919; Dhori Koti më 1922, në Korçë, në Tiranë nga Ndue Paluca më 1931 e 1939, Aleksandër Xhuvani e Pertef Pogoni prej vitit 1923-1938, Mati Logoreci etj.
Ekspozita mbyllet me disa botime mbi abetaret shqipe dhe alfabetin e gjuhës shqipe të studiuesve: Xhevat Lloshi, Gjystina Shushka (Cacaj), Shefik Osmani e Njazi Kazazi, Tomorr Osmani, Kujtim Bevapi, Petro Janura etj.
