…Kosova nuk e pati fatin të kishte qoftë edhe një traditë realiste të shkurtër dhe modeste si kjo, pasi ajo ra, si të thuash, nga shiu në breshër, nga njëri sundim i huaj në tjetrin. Menjëherë pas aneksimit, shqiptarët u ndeshën me dhunën shtetërore serbe, të cilën e kundërshtuan jo vetëm me armë, por edhe duke i kërkuar Lidhjes së Kombeve bashkimin me Shqipërinë. Por pa dobi. Prandaj, historia e artit shqiptar të shekullit XX ngjan me atë të kombeve që për rrethana gjeopolitike, në pamundësi për t’iu kundërvënë me forcë një vullneti të huaj politik, ndahen nga kufij shtetërorë, që, ndonëse artificialë, arrijnë që për një periudhë kohore ta parcelizojnë hapësirën kulturore të një kombi.
Gjatë këtyre viteve, në Kosovë u ngrit një infrastrukturë arsimore, e cila ndihmoi në përgatitjen e artistëve të rinj. Kështu, mund të përmendim hapjen në Pejë të Shkollës së Mesme të Artit (1949), të Shkollës së Lartë Pedagogjike në Prishtinë, ku përfshihej edhe dega e arteve figurative (1962), dhe sidomos çeljen në kryeqytetin e Kosovës të Akademisë së Arteve Figurative (1973). Pothuaj në të njëjtën kohë, hapet edhe në Shqipëri Akademia e Arteve, fillimisht në një ndërtesë modeste në rrugën e Kavajës në janar të 1960-s, ndërsa më pas, në vitin 1966 u vendos në ndërtesën ku ndodhet edhe sot, me ndryshimin se Fakultetit të Arteve Figurative iu bashkëngjitën edhe degët e teatrit dhe të muzikës. Një rol në ngritjen e këtij institucioni patën edhe studentët shqiptarë, që studiuan në vendet e ish-perandorisë sovjetike, por për ta, kuptohet, as që bëhej fjalë të sillnin në Institutin e sapokrijuar ato që kishin parë hipur mbi supet e ndaluara për një artist shqiptar të realizmit socialist.
Ndërkohë, artistët kosovarë jo vetëm lejoheshin të shkonin lirisht te “viganët” e artit modernist, por edhe ata vetë vinin fare pranë Kosovës. Asokohe ishte kthyer në rutinë hapja e ekspozitave të artistëve më të njohur modernistë, të cilat organizoheshin kryesisht në kryeqytete t[ ish-republikave jugosllave. Për t’u përmendur janë ekspozita në Beograd e Henri Murit (1951) e pasuar nga shumë emra të njohur të panteonit modernist, mjeshtrave impresionistë, përfaqësuesve më të shquar të pop-artit amerikan, artit modernist italian etj. Po ashtu, studentët shqiptarë, që studionin në akademi cilësore si ajo e Beogradit, Zagrebit, Ljubljanës etj., përfituan edhe nga qëndrimet me qëllim studimi në qendra të njohura të artit perëndimor si Romë, Paris etj.
Kjo situatë e favorshme kontaktesh nuk vonoi të japë frytet e para: Muslim Mulliqi hap ekspozitën e parë vetjake (1952), në Prishtinë organizohet ekspozita e piktorëve kosovarë (1958), pastaj ekspozita vetjake e Tahir Emrës (1959), e Rexhep Ferrit (1967), e Ibrahim Kodrës (1968) e kështu me radhë, duke i kthyer ekspozitat e artit pamor, krejt të panjohura më parë, në ngjarje kulturore rutinë. Artistët kosovarë arritën t’i japin artit pamor shqiptar dimensionin e munguar bashkëkohor, ndërsa për lirinë krijuese, me keqardhje, duhet të pranojmë një të vërtetë të hidhur: artistët kosovarë, ndonëse nën një regjim brutal policor të huaj, patën shumë më tepër liri krijuese dhe artistike, hapësirë për kontakte dhe njohje se sa kolegët e tyre që jetonin në shtetin shqiptar në anën tjetër të kufirit.
Artistët kosovarë arritën të prodhojnë një “hapësirë artistike”, e cila, sot, me gjithë ndikimet e pamohueshme dhe të shumëllojshme të epokës kur u ngjiz, shpërfaq një pavarësi dhe liri artistike tipike për modernizmin, përmban vlera të mirëfillta artistike dhe një gjuhë pamore ku pa vështirësi mund të zbulohen risitë e tij. Kosova, përkundër shtetit shqiptar në jug-perëndim, arriti të lëndësojë lidhjet kulturore me traditën e lartë moderniste të Evropës dhe përmes artistëve të saj ishte e pranishme (ndonëse në kuadrin e shtetit jugosllav) edhe në qendrat evropiane të kulturës, duke përfituar nga afërsia me qendrat ekumenike të artit modernist.
(…)
Shfaqja e artit modernist në një kuptim më të gjerë nuk ishte një izëm dhe aq, por një skizmë, një çarje, një humbellë ndaj artit të mëparshëm të shenjuar nga folklori etnik dhe i territorit, por ishte gjithashtu edhe një sizmë, një tërmet tronditës, që ndryshoi përgjithnjë artin e Kosovës, duke e futur në rrjedhat e artit bashkëkohor evropian, paçka se Kosova nuk kish pasur mundësi më parë të krijonte një traditë mirëfilli realiste. Arti modernist dhe ngarkesa filozofike dhe estetike që bartte, përbënte për Kosovën e atyre viteve një sfidë të pamohueshme për mendësinë tradicionale të një vendi ku mbizotëronte ende kultura rurale. Vështirësia qëndronte sidomos në synimin e ideologjisë së modernizmit për të krijuar një gjuhë universale simbolesh estetike dhe formash, pra, njëfarë ekonomie të shenjës të mbështetur mbi individualizmin e vegimit vetjak të artistit.
(…)
Sot, ndonëse në rrafshin politik, ekonomik dhe shoqëror Shqipëria dhe Kosova përballen me sfida e probleme jo të vogla, një gjë është e sigurt: kufiri shtetëror midis tyre është vetëm një ujdi e detyruar me bashkësinë ndërkombëtare, ndërsa ai kulturor shfaq një porozitet të theksuar me prirjen për t’u bërë gjithnjë e më i tejdukshëm. Çka e bën të domosdoshëm rishikimin e historisë të artit pamor mbarëkombëtar nga një këndvështrim i ri i identitetit tonë kulturor në kushtet e reja gjeopolitike të sipërpërmendura.
Ndonëse, siç e pamë, Shqipëria nuk mundi të kishte një trashëgimi moderniste, sot, në kuadrin e përpjekjeve për njëjtësimin e hapësirës kulturore shqiptare, mund të thuhet me bindje se krijimtaria e Prof. Rexhepit dhe e brezit të artistëve të shquar modernistë si Muslim Mulliqi, Gjelosh Gjokaj, Tahir Emra, Xhevdet Xhafa, Engjëll Berisha, Agim Çavdarbasha, Nusret Saliamixhiq e të tjerë, trashëgimia moderniste që ata kanë krijuar, i përket Shqipërisë po aq sa edhe Kosovës.
Siç është po aq e vërtetë që e gjithë tradita realiste e gjysmës së parë të shekullit XXe krijuar në Shqipëri i përket po ashtu edhe Kosovës. Një provë e qartë për këtë ishte pritja që i bëri publiku kosovar ekspozimit në Prishtinë, menjëherë pas mbarimit të luftës, të veprave të traditës realiste, që ruhen në Galerinë e Arteve të Tiranës. Nga reagimi i tij entuziast pata përshtypjen se për ta Motra Tone e Kolë Idromenos, peizazhet e Vangjush Mios, Natyra e Qetë dhe Vetëportretet e Zef Kolombit dhe Abdurrahim Buzës, Portret Plaku i Sadik Kacelit, Çeta e Shahin Matrakut e Spiro Xegës etj., ishin pjesë e pandarë e trashëgimisë së tyre kulturore, të cilat një fat i mbrapshtë historik i kish penguar t’i njihnin më parë…

(Gëzim Qendro: Nga parathënia e Monografisë)